Gmina Barlinek
Największe nagromadzenie obiektów historycznych na terenie parku występuje na terenie Barlinka, jako największej miejscowości. Z racji tego, iż większość parku znajduje się również na terenie gminy Barlinek to również jej obszar obfituje w najwięcej budowli zabytkowych.
Do najstarszych obiektów kościelnych z obszaru parku na terenie tej gminy zalicza się:
–kościół farny w Barlinku,
–kościół w Dzikowie,
–kościół w Równie (ruina),
Wśród budynków sakralnych na terenie gminy są też obiekty XIX-wieczne – jak świątynie w Mostkowie i Płonnie, oraz nawet XX wieczne jak kościół św. Bonifacego w Barlinku. Warto również wspomnieć o dawnym zborze ewangelickim w Barlinku, obecnie służącym jako cerkiew prawosławna, oraz dawnej kostnicy służącej społeczności protestanckiej.
Obiektami użyteczności publicznej zasługującymi na wzmiankę są:
–ratusz,
–budynki szkół
–budynki szpitalne,
–zespół kąpieliska miejskiego z pensjonatem (ul. Sportowa 2a),
– hala sportowa (ul. Gorzowska 78).
Proponujemy również spacer po barlineckim rynku z częściowo zachowaną historyczną zabudową oraz fontanną gęsiarki.
Jeśli chodzi o obiekty rezydencjalnej, na pewno warty uwagi jest szachulcowy, XVIII wieczny dwór w Niepołcku. Obiekt od kilkunastu lat poddawany jest pracom konserwatorskim, które podniosły go ze stanu ruiny zagrażającej katastrofą budowlaną. Między innymi wymieniono zniszczone elementy konstrukcji, wykonano nowe pokrycie dachowe, wymieniono i zrekonstruowano stolarkę okienną. Zachęcamy do lektury artykułów poświęconych pieczołowitej rekonstrukcji:
https://www.zdunskieopowiesci.pl/niepolcko-jak-feniks-z-popiolow/?fbclid=IwAR27dIwb8lvPqvK9W5rwjJARkBm3tHeWFDBX0fxRzJ5k3HeLJqUQNjzcPVI
https://www.krajoznawcy.info.pl/niepolcko-ratunek-dla-dworu-39770
Niestety wiele założeń dworskich i pałacowych nie przetrwało do czasów dzisiejszych, z wielu z nich pozostały tylko parki z cennym starodrzewem, jak na przykład park w Dzikowie, czy Chrapowie.
W przypadku zabytków techniki warte poznania są młyny wodne, z najbardziej znanym i znajdującym się w najlepszym stanie – Młynem Papiernią.
Jeśli chodzi o zabytki militarne, to wskazać tu można fragmenty murów miejskich Barlinka – zlokalizowane przy ulicach Górnej, Grodzkiej i Jeziornej
Tutejsze cmentarze poewangelickie powstały w XIX-XX wieku. Po II wojnie światowej zostały zniszczone, część z nich nadal jest użytkowana jako cmentarze komunalne (Barlinek, Dziedzice, Mostkowo, Rychnów). Oprócz cmentarzy poewangelickich zachował się także żydowski kirkut w Barlinku.
W Barlinku funkcjonuje ponadto Muzeum Regionalne prezentujące zbiory archeologiczne, etnograficzne, oraz upamiętniające najważniejsze postacie w historii miasta, w tym Emanuela Laskera, drugiego w historii szachowego mistrza świata, który dzierżył ten tytuł najdłużej w dotychczasowej historii (przez 27 lat).
Gmina Pełczyce
Jeśli chodzi o układy przestrzenne wsi to na terenie gminy Pełczyce przeważają ulicówki o swobodnym przebiegu głównej drogi. Brak tu – w odróżnieniu od Ziemi Szczecińskiej – wsi placowych. Jedynie Chrapowo zachowało ślady średniowiecznego założenia owalnicowego.
Chrapowo (Hohengrape)
Najcenniejszym obiektem jest niewątpliwie XIII-wieczny, kamienno-murowany kościół oraz założenie parkowe o charakterze krajobrazowym ze stawem i polaną widokową o wysokich walorach
Dolne – Unterheide
Śródleśna zagroda dwubudynkowa. Chałupa całkowicie odeskowana, budynek gospodarczy murowany, całość ogrodzona drewnianym płotem. Zabudowa przypuszczalnie z I ćwierci XX w.
Golejewo (Herzfelde)
zdziczały park dworski oraz ślady po XIX-wiecznym cmentarzu poewangelickim.
Jagów – (Jagow)
Wieś zdominowana przez założenie folwarczne, z kościołem jako dominantą wysokościową. Droga wiejska obsadzona alejowo kasztanowcami. W północnej części wsi po wschodniej stronie drogi ulokowany jest zespół folwarczny składający się z dwu rozległych dziedzińców okolonych budynkami i zespołu rezydencyjnego. Naprzeciw folwarku usytuowany kościół i cmentarz. W południowej części wsi kolonia mieszkalna w formie zwartej ulicówki z przewagą dworskich czworaków (tu także nieliczne zagrody chłopskie).
Kościół neogotycki z wyniosła więżą usytuowany jest w osi rezydencji, po przeciwnej stronie drogi. Dookoła kościoła teren trawiasty (stary cmentarz, zlikwidowany przypuszczalnie w poł XIX w.) do którego od strony zachodniej przylega czynny cmentarz XIX-wieczny. Zachowana jest na nim XIX-wieczna bramka i starodrzew.
Zespół rezydencyjny ulokowany między północnym. i południowym podwórzem folwarcznym składającym się z pałacu z początku XIX w. oraz ruiny dworu z którego pozostała wieża usytuowana na zadrzewionym wyniesieniu terenu.
Folwark (część południowa) z rozległym dziedzińcem okolonym budynkami gospodarczymi, z gołębnikiem z 1867 r. pośrodku. W zespole tym znajduje się budynek mieszkalny (pracowników folwarcznych? rządcy?).
Obecnie Jagów należy ocenić jako jedną z najbardziej interesujących i wartościowych wsi na terenie gminy. Dotyczy to układu przestrzennego i walorów zabudowy oraz udziału zieleni wysokiej w tworzeniu określonego klimatu przestrzeni osadniczej.
Wierzchno (Berndtshoehe)
Wolnostojący budynek dawnego gołębnika. W zapleczu dworu niewielki park krajobrazowy, wpisany w regularny prostokąt. Dwór jest przykładem skromnej rezydencji wiejskiej z końca XIX w. Jest to Przed dworem rozległy gazon o półkolistym narysie, oddzielony od podwórza gospodarczego murkiem ceglanym, flankowanym słupkami zwieńczonymi sterczynami. W obrębie gazonu starodrzew (lipy, kasztanowce). Najcenniejszym obiektem w zespole folwarcznym jest gołębnik, a właściwie budynek o nierozpoznanej funkcji. Park krajobrazowy z przewagą drzewostanu rodzimego łączy się z ogrodem warzywnym. Do parku – od strony południowo-zachodniej prowadzi aleja lipowa wzdłuż polnej drogi
Wierzchno jest bardzo dobrze zachowanym – pod względem układu przestrzennego – zespołem rezydencyjno-folwarcznym.
Na południowy zachód od Wierzchna, na drodze Barlinek-Choszczno istnieje betonowy, licowany kamieniem wiadukt drogowy z 1895 r. przeprowadzony pierwotnie nad linią kolejową– Kostrzyn – Grzmiąca – a obecnie długodystansową trasą rowerową – Trasą Pojezierzy Zachodnich. Jest to budowla jednoprzęsłowa o eliptycznym łuku z przyczółkami zatopionymi w nasypach ziemnych. Wiadukt ma znaczące walory inżynierskie i krajobrazowe
Pełczyce (Bernstein)
Początki Pełczyc sięgają wczesnego średniowiecza, kiedy to w X-XII w. na wyspie jez. Panieńskiego (obecnie: cyplu przy wschodnim brzegu) istniał gród obronny wchodzący prawdopodobnie w skład państwa Pyrzyczan. Gród dawał schronienie ludności dwóch osad: jednej położonej na wyspie na południe od grodu (z niej wyrosło tzw. Stare Miasto) i drugiej, służebnej, położonej na wschodnim brzegu jeziora (z niej powstało Nowe Miasto). Ok. 1260 r. rycerze Lippold II i Teodoryk von Behr nadali osadzie prawa miejskiej i ok. 120 łanów ziemi. Znak herbowy rodziny Behr – niedźwiedź – jest przedstawiony na najstarszej znanej pieczęci miasta (XVI w) jako stojący na kamieniu, wsparty przednimi łapami o drzewo, a także w herbie miasta (znanym od pocz. XVI w) – stojący na zielonym wzgórzu pod dębem.
Ok 1280 r. w Pełczycach został osadzony zakon cystersek podległy biskupowi kamieńskiemu. Ich domem macierzystym był klasztor w Szczecinie, opiekę pełnił klasztor męski w Kołbaczu.
Miasto Pełczyce położone jest na specyficznym obszarze – pasie polodowcowej moreny czołowej, pomiędzy połączonymi jeziorami: Panieńskim, Krzywym, Stawno, Mały Pełcz i Wielki Pełcz. Różnica poziomów w obrębie miasta wynosi ponad 50 m.
Obiekty chronione: grodzisko, stare miasto z kościołem, d. cmentarzem przykościelnym i d. wzgórzem zamkowym, groblą, tereny zielone (d. fosa) dzielące obydwa miasta, cmentarz żydowski z początku XIX w., nowe miasto z rynkiem i ratuszem, pierzejami ulic, pocysterskim zespołem klasztorno-folwarcznym (w tym klasztorem i spichlerzem), osiedle kolejowe ul. Dworcowa i ul. Chrobrego
Gmina Nowogródek Pomorski
Chojeniec (Kienitz)
Leśniczówka Chojeniec zlokalizowana jest na północno-wschodnim skraju gminy bezpośrednio po wschodniej stronie Kinic, przy drodze lokalnej do Więcławia. Osada oddalona ok. 5 km na północny-wschód od Nowogródka Pomorskiego. Leśniczówka leży na skraju zwartego kompleksu leśnego, na południe od niej rozciąga się jez. Karskie Małe
Leśniczówka (dom mieszkalny) parterowa, murowana, nakryta dachem dwuspadowym, posadowiona kalenicowo na froncie parceli. Stodoła ryglowo-murowana, ulokowana w głębi siedliska. Budynek gospodarczy murowany z poddaszem składowym.
Karlin (Keller)
Osada Karlin zlokalizowana jest ok 2,5 km na północny wschód od Nowogródka Pomorskiego przy lokalnej drodze. Zabudowa tworzy kilka głównie 3 budynkowych (układ w podkowę) zagród umieszczonych po obu stronach drogi. Budynki mieszkalne posadowione na froncie parceli, kalenicowo do drogi, wzniesione na początku XX w., murowane nakryte dachami dwuspadowymi. Cmentarz poewangelicki (nieczynny) – działka nieogrodzona, porośnięta głównie lipami, pozostały fragmenty dawnych nagrobków
Karsko (Karzig)
Pośrodku wsi czytelne nawsie z centralnie ulokowanym kościołem (z przykościelną nekropolią) oraz pomnikowym dębem Bismarck stanowiącym jedną z dominant miejscowości oraz pomnikowym dębem Bismarck. Jest to gotycka, kamienna świątynia wzniesiona w XIII w., rozbudowana w stylu neogotyckim w 2 poł. XIX .w. Podlega prawnej ochronie. Folwark zlokalizowany poza zwartą zabudową wsi (na północny zachód od niej) po północnej stronie głównej drogi wiejskiej. Owczarnia zlokalizowana była na południowym krańcu układu przestrzennego, poza zwartą zabudową.
Dwór I (zamek myśliwski) – zlokalizowany w północnej części zespołu rezydencyjnego, wzniesiony w 1624 r. reprezentujący pozostałość renesansowego dworu z przynarożnymi basztami, w sensie typologicznym nawiązuje do wzorów francuskich i flandryjskich.
Dwór II – posadowiony w południowo-wschodniej części zespołu rezydencyjnego, wzniesiony w 1755 r. w stylu barokowym, z uwagi na oszczędną dekorację jest przykładem stylu pruskiego w wydaniu prowincjonalnym.